Het heilige is hier…

Stel je voor hoe de handen van de middeleeuwse eigenaar eerbiedig naar de plek bewegen in het midden van de panelen met de zes schilderingen. Zachtjes vouwen de voorzichtige vingers van de eigenaar zich om de binnenste hoeken. Hij trekt ze naar voren. De twee houten delen blijken luiken. Ze gaan langzaam open in het zachte licht van de kaarsen – en dan wordt in volle glorie de spectaculaire binnenkant zichtbaar, in glanzend goud. Je moet onwillekeurig denken aan de woorden van de dichter Gerrit Achterberg:

Het heilige gebeurt. Ik heb geraakt

grenzen van God en mens en dier.

Voorhangsel scheurt. Het heilige is hier. 

Het heilige der heiligen ontwaakt.

.

Ik word geheel met u gelijk gemaakt.

Leven en dood staan niet meer op een kier.

De wanden draaien open van de vier

hemelgewesten. Gij zijt losgehaakt

.

van het papier dat u gebonden hield

Wat de eigenaar, in dit geval van het Norfolk Altaar, zag, was dit: Christus, centraal onderin afgebeeld als Man van Smarten, en centraal bovenin als Koning in de Hemel, met naast hem zijn moeder Maria. Christus wordt omringd door talrijke heiligen uit de kerk van alle eeuwen. Links in de blauwe jurk bijvoorbeeld de heilige Agnes, en in de rode jurk de heilige Catharina. Rechts onderaan de heilige Augustinus en zijn leermeester Ambrosius. Ook de heilige Servaas ontbreekt niet. Het reisaltaar – want dat is het – is geschilderd rond 1415, misschien in Maastricht, misschien in Luik. 

Er moeten in Europa talloze huis- en reisaltaartjes geweest zijn. Alleen de topstukken bleven bewaard, maar die vind je overal. In het Vaticaans Museum in Rome vind je een diptiek (een tweeluik, eigenlijk meer een houten kistje) met als je het opende in ivoor gesneden scènes uit het leven van Jezus. In het Rijksmuseum wordt een reisaltaartje uit de vroege zestiende eeuw bewaard, waarin de Opstanding centraal staat. 

De Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden heeft een regelrecht meesterwerk, het Dresdens Reisaltaar, een drieluik van Jan van Eyck uit 1437. Het is niet groot: ingeklapt 33,1 bij 27,5 centimeter. Maar bij het wijken van de panelen gaat er echt een wereld voor je open. Het heilige is hier.

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam kreeg het Norfolk Altaar van mecenas Van Beuningen zelf, maar werd er bepaald hebberig van. Ze kochten in 2013 het reis- of huis altaar Drieluik met de balseming van Christus, en in 2018 nog een, voor maar liefst 1,7 miljoen euro. Daarop is Maria te zien, in volle glorie, een mandorla om haar hoofd, en rondom haar de sleutelscènes uit de lijdensgeschiedenis van haar grote zoon: de bespotting, de kruisiging, de opstanding en de hemelvaart.

Wat zo gek is: moderne mensen reizen meer dan hun soortgenoten in welke vervlogen eeuw dan ook, maar deze hele prachtige traditie lijkt wel van de aardbodem verdwenen. Toch, vermoeden wij, zou in deze versplinterde wereld juist deze traditie kunnen helpen om alle plekken waar je bent een beetje bij elkaar te houden. In onze Heilige Ruimte Werkplaats hebben we de afgelopen weken dingen verzameld, en soms gerepareerd of juist uit elkaar gehaald,hebben we internet afgestruind en zijn we zelf op reis gegaan. Sindsdien zitten we te puzzelen met wat we verzameld hebben. Nee, luisteren naar wat we verzameld hebben. Want dat is het kernwoord: luisteren.

Het is namelijk niet zo dat er geen reis- of huisaltaartjes meer verkocht worden. Hits genoeg op je zoekmachine. Maar die komen dan voor het overgrote deel uit de traditie van de Oosterse religies. Het Hindoeïsme, het Boeddhisme en de Sikhs kennen hun puja-tafel, de Tibetanen hun GAU. 

Maar er is een belangrijk verschil met de huis- en reisaltaren van het christendom. Die van het christendom werden niet gebruikt om offers te brengen waarmee goden tevreden gehouden moesten worden, maar om erbij te mediteren en te bidden. De christelijke huisaltaren zijn niet bedoeld voor het bewerkstelligen van een transactie met een god, maar voor het onderhouden van de relatie met God. Bij God zijn, aan God denken, met hem spreken en naar hem luisteren.

Is daar in deze wereld, vol chaos, vol van door algoritmes verslavend gemaakte afleiding op mobiele telefoons, niet meer behoefte aan dan ooit? Zou het niet heerlijk zijn als je, op je anonieme hotelkamer ergens ver van huis, je huisaltaar uit je tas of koffer kunt pakken, waarmee je kamer ineens iets persoonlijks krijgt, en iets persoonlijks in de kern van je bestaan? Wij twijfelen er niet aan. Zoals ons huis- en reisaltaar voor ons een goed idee is, zo kan het dat voor veel meer mensen zijn. 

Maar hoe doe je dat dan?

De reisaltaren van de musea zijn niet handig. Het Norfolk Triptiek meet 33 bij 65 centimeter. Dat mag van geen enkele luchtvaartmaatschappij in je handbagage. Daar had de nogal welgestelde oorspronkelijke eigenaar trouwens geen enkele gedachte aan gewijd: hij zou ongetwijfeld business-class hebben gereisd. Hij behoorde niet tot de allerrijksten van zijn tijd (die lieten geen vergulde reisaltaren maken, maar echte gouden), maar hij was vandaag de dag zeker in de wat lagere regionen van de Quote 500 te vinden geweest. 

In zijn meest eenvoudige kern, is het twee- of drieluik een schildering met zijn eigen dekseltje erop. Een doosje dus. Gaandeweg werden ook de voorpanelen van prachtige schilderingen voorzien, maar de oervorm is dus een inhoud met een beschermend deksel.

Hoe zal het gebruikt zijn? De eigenaar zal kaarsen aangestoken hebben – om bij zijn avondgebed de voorstellingen te kunnen zien, maar wellicht ook om zijn persoonlijke gebedenboek te kunnen gebruiken. Die kandelaren en gebedenboeken zijn allemaal in de loop van de eeuwen verspreid geraakt, de kaarsen zijn natuurlijk opgebrand. Hoe dan ook: de moderne reiziger moet het pakketje als één geheel in zijn tas of koffer kunnen stoppen.

Zo ontstond ons basisidee: een kistje, ambachtelijk en mooi tegelijk. Als je het openvouwt, net als de reisaltaren van vroeger, moet zich een afbeelding onthullen die je aandacht kan richten op Gods aanwezigheid. Er moet een kaarsje in, liefst in een kandelaar of kaarsenhouder. En er moet een gebedenboekje bij, een eenvoudige, handzame hulp bij het bidden. 

Drie basiselementen. Dat moest genoeg zijn. 

Ondertussen krijgen, vinden de eerste huisaltaartjes langzaamaan hun vorm, langs een ongehaast maar intensief traject van luisteren, aanvoelen wat klopt en wat niet klopt. Wat is een goed altaarkistje? Hoe groot mag het zijn? Welk kistje past bij welk ikoon, en welke kaarsenhouder klopt daar weer bij…

We maakten een boekje voor mensen die – waar of waarheen ze dan ook onderweg zijn – inspiratie willen opdoen voor hun meditatie of gebed. In het meest uitgebreide geval zit er zelfs een piepklein wierookbrandertje bij – wierook is het klassieke ritueel van de kerk om het gebed te laten opstijgen naar de hemel. 

Zou je zo’n altaar niet ook zelf kunnen maken? Jawel. Maar daar zit ook een risico aan. De Amerikaanse Peg Streep, die een boek schreef over huisaltaren, beschreef ook haar eigen exemplaar: ‘Mijn heiligdom bestaat uit Godinnenbeeldjes van over de hele wereld, en uit moeder-en-kindfiguren van verschillende culturele herkomst.’ Ook de altaartjes van vrienden en bekenden die ze in haar boek beschrijft, zijn vooral ‘vol’. 

Het doet me denken aan mijn oma. Zij had wat zij noemde een ‘hartenkastje’. Een vitrinekastje dat aan de muur hing, en helemaal volstond met voorwerpen die in haar leven een plekje in haar hart hadden gekregen. Zo hoeft het met een huisaltaar niet per se af te lopen (oma zou haar kastje nooit een altaar genoemd hebben), maar het risico is niet denkbeeldig. 

En dat raakt de kernfunctie: een altaar in de christelijke traditie is voor de meditatie, voor het gebed. Het helpt je luisteren. Daarom moet het zelf stil zijn. Zachtjes spreken, weinig spreken.

De huis- en reisaltaartjes die we de komende tijd op onze website zullen zetten, zijn maar voorbeelden. Spreken ze je aan? Bestel ze dan gerust. Maar het kan ook zijn dat je een specifiek thema hebt in je leven. Of een bepaalde heilige uit de kerk aan wie je je graag spiegelt. Een bepaald verhaal uit de Bijbel, dat van bijzondere betekenis voor je is. Van bijna elke heilige, elk bijbelverhaal, is wel een ikoon gemaakt. Wij helpen je graag bij het creëren van jouw persoonlijke reis- of huisaltaar.

Maar het zal eenvoudig blijven. De kernfunctie van het altaar is immers concentratie, meditatie en gebed. Het heilige is hier. Jouw altaar moet je helpen om naar het heilige te luisteren met de oren van je hart.